عقل و راه اعتدال

« و كذلك جعلناكم امه وسطا لتكونوا شهداء علی الناس و يكون الرسول‏
عليكم شهيدا »( 1 ) .
بحث ما در اطراف اين بود كه بايد از دو چيز پرهيز كنيم تا بتوانيم آن‏
مقداری كه قرآن كريم دستور داده است عمل كنيم ، يكی از افراط كاری‏ها و
دخل و تصرفهای جاهلانه كه در دو سه شب گذشته مثالهائی درباره آن عرض‏
كرديم و امشب هم يك مثال عرض می‏كنم ، و ديگر جمود . جمود يعنی خشكيهای‏
بی معنی و بيجا .
مثالی كه برای تصرفات جاهلانه عرض می‏كنم مربوط به اعصار اوليه اسلام‏
است و آن چيزی است كه به نام قياس ابوحنيفه معروف است . اهل تسنن در
مسائل فقهی يعنی همه مسائلی كه امروز ما در آن مسائل از علما تقليد
می‏كنيم به يك عده علمای زمان خودشان مراجعه می‏كردند كه البته عده آنها
زياد است ، مثلا سفيان ثوری يكی از آنهاست ، حسن بصری يكی از آنهاست ،
كه
پاورقی :
1 - سوره بقره ، آيه . 143

بسياری از اينها و بلكه اكثرشان غيرعرب بودند لكن به خاطر اينكه مراتب‏
علمی را طی كرده بودند و از ديگران حوزه درس با رونق‏تری داشتند و از
طرفی اسلام اين فكر را در مغز مردم رسوخ داده بود كه مليتها و نژادها
بريكديگر رجحان ندارند بلكه برتری به تقوا و عمل و كوشش است ، مردم به‏
آنها مراجعه می‏كردند . خيلی از افراد بودند كه ممكن بود در سابق غلام‏
بودند و بعد آزاد شدند ولی چون عالم بودند ، حوزه درسی تشكيل می‏دادند و
سايرين برای استفاده به آنان مراجعه می‏كردند . در تاريخ خواندم كه يك‏
وقتی مردم مصر از عمر بن عبدالعزيز سه نفر فقيه و ملا خواستند . او سه نفر
را فرستاد كه دو نفرشان از غلامهای آزاد شده بودند و يك نفرشان هم عرب‏
بود . يكی از اهالی به خليفه اعتراض كرد كه تو چرا هر سه نفر آنها را
عرب اختيار نكردی و لااقل می‏خواستی دو نفر عرب انتخاب بكنی . گفت‏
تقصير من نيست ، می‏خواستند عربها هم به اندازه موالی سواد پيدا بكنند تا
من از آنها بفرستم .
كم كم عده اينها زياد شد . همين " طبری " صاحب تاريخ و تفسير ، يكی‏
از فقهای بزرگ زمان خودش بوده است كه زياد هم مقلد داشته است .
مقلدين هر يك از اين علما اهميت نمی‏دادند كه تقليد از ميت بكنند يا از
زنده ، و بسيارشان هم تقليد از ميت می‏كردند به اين معنی كه وقتی از او
سؤال می‏كردند تو از كی تقليد می‏كنی ، می‏گفت مثلا از سفيان ثوری يا از
طبری يا از ابوحنيفه ، در صورتی كه فاصله ميان زمان او و زمان آن امام و
پيشوا و مجتهد سيصد چهار صد سال بود .
در قرن هفتم هجری در مصر در زمان يكی از پادشاهان

اين كشور به نام " الملك الظاهر " كه اسمش هم " بيبرس " بود اين‏
فكر به وجود آمد كه اينهمه رشته‏های زياد فقهی اسباب سرگيجه است و پيروی‏
كردن از علما منحصر بشود به چهار نفر علمای وقت . نشستند و تصميم گرفتند
كه پيروی از هر عالمی ممنوع بشود مگر از چهار نفر . آن چهار نفر هم‏
عبارتند از : ابوحنيفه ، شافعی ، احمد بن حنبل و مالك بن انس كه از اين‏
چهار نفر دونفرشان عربند و دونفرشان ايرانی . ابوحنيفه ايرانی است كه در
عراق يعنی در كوفه بوده است . غرض اين جهت است كه از آن زمان به بعد
ائمه اهل تسنن منحصر شدند به چهار نفر و اگر احيانا مجتهدی پيدا می‏شد ،
می‏بايست در حدود فتوای اين چهار نفر اظهار نظر بكند نه برخلاف فتوای‏
آنها ، يعنی فتوای آنها را بايد سند قرار بدهد . بدين ترتيب باب اجتهاد
در ميان اهل تسنن بسته شد .
اين چهار نفر چهار مسلك مختلف دارند يعنی طرز تفكرشان در استنباط
احكام مختلف است . ابو حنيفه به اصطلاح طرز تفكرش عقلانی است ولی در حد
افراط ، يعنی بيشتر درفقه خودش روی استدلال فتوا می‏دهد بطوری كه اخبار و
احاديثی كه به آن استناد می‏كند خيلی كم است . او به حديث از اين نظر
خوشبين نبود كه معتقد بود احاديث صحيح كم است . به احاديثی كه نقل‏
می‏كردند ، بدبين بود . اگر حديث معتبری پيدا می‏كرد البته به آن عمل‏
می‏كرد . قهرا چون به حديث خوشبين نبود ، در مدارك احكام گير می‏كرد و
ناچار به استدلالهای ذهنی می‏پرداخت يعنی با قياسهائی احكام را استنباط
می‏كرد . اين است كه مسلك ابوحنيفه قياس بود و مركز او در عراق و در
كوفه بود .

معاصر او مالك بن انس است كه مركزش مدينه بود . مالك برخلاف‏
ابوحنيفه به قياس خوشبين نبود . در تمام عمرش دوبار به قياس فتوی داده‏
بود و وقتی كه خواست از دنيا برود ، ديدند مضطرب است . وقتی علت را
سؤال كردند گفت برای اينكه دوبار به قياس فتوی داده‏ام . او برعكس‏
بيشتر به حديث اعتماد می‏كرد و اگر جائی حديث نبود به سيره صحابه پيغمبر
و اگر صحابه نبودند به سيره تابعين يعنی شاگردان صحابه پيغمبر اعتماد
می‏كرد . كتابی هم در حديث نوشته است به نام " الموطا " در قرن دوم‏
هجری . اين هر دو نفر معاصر امام صادق هستند . مالك رسما در مدينه بود .
حضرت صادق هم در مدينه بود و مالك زياد خدمت حضرت می‏رسيد و بسيار
برای حضرت احترام قائل بود و اين را اهل تسنن نقل كرده‏اند كه مالك گفت‏
من فاضلتر از جعفربن محمد ، متقی‏تر از جعفر بن محمد ، شريفتر از جعفربن‏
محمد كسی را نديده‏ام . همچنين اين را ، هم اهل تسنن و هم اهل تشيع نقل‏
كرده‏اند كه مالك می‏گويد : من گاهی به خدمت جعفر بن محمد می‏رفتم و او
مسندی داشت ، اصرار می‏كرد و مرا روی آن مسند می‏نشاند و به من محبت‏
می‏نمود ، من از اين عمل بسيار خوشحال می‏شدم .
حديث معروفی است كه زياد شنيده‏ايد ، مالك می‏گويد : من يكبار در
خدمت امام به سوی مكه می‏رفتم ، رسيديم به مسجد شجره و از آنجا محرم شديم‏
. وقتی كه امام خواست لبيك بگويد و محرم بشود من به چهره او نگاه كردم‏
ديدم رنگ از صورت مباركش پريده ، می‏خواهد بگويد ولی مثل اينكه صدا در
گلويش می‏شكند . آنقدر خوف بر او مستولی شده كه نزديك است از

مركب به زمين بيفتد . من رفتم جلو ، فهميدم از خوف خدا است . عرض‏
كردم آقا ! بالاخره تكليف است بايد بگوئی . گفت چه می‏گوئی ؟ ! معنای‏
لبيك اينست كه خدايا من همان بنده‏ای هستم كه دعوت ترا اجابت كرده‏ام .
اگر در جوابم گفته شود لالبيك من چه بكنم ؟
و اما ابوحنيفه درعراق بود . او هم شاگرد حضرت صادق بوده است .
يكی ديگر از ائمه " شافعی " است . شافعی حد وسط است . او يك دوره‏
متأخرتر است . شافعی شاگرد شاگرد ابوحنيفه و ظاهرا شاگرد ابو يوسف است‏
. مدتی در عراق شاگردی او را كرد ، فقه ابوحنيفه را آموخت . بعد مدتی‏
نزد " مالك " درس خواند . شافعی حد وسط بين اين دو است يعنی نه به‏
اندازه ابوحنيفه قياس می‏كند و نه مثل مالك با قياس مخالف است ، يك‏
حالت بينابينی دارد . بعد شافعی رفت به مصر . مردم مصر به فتوای او عمل‏
می‏كردند و از همان زمان مردم مصر شافعی مذهب شدند .
يكی ديگر از ائمه ، احمد بن حنبل است . او يك دوره عقبتر است .
زمانش تقريبا با زمان حضرت هادی معاصر است . او كتابی نوشته است به‏
نام " مسند " كه چاپ شده است . وهابيها از او پيروی می‏كنند . احمدبن‏
حنبل بيشتر از مالك مخالف است با قياس و استدلال ذهنی . فقه او به‏
اصطلاح خيلی جامد است و بسيار مرد متعصبی بوده است و بسيار با استقامت‏
. مدتی او را در زندان انداختند با افراد زيادی كه داشت و آنها را شلاق‏
می‏زدند به خاطر عقيده‏ای كه داشتند يعنی مخلوق نبودن قرآن . آنها از عقيده‏

خود برنگشتند . بعد كه حكومت عوض شد ، احمدبن حنبل خيلی با عظمت بيرون‏
آمد و فوق العاده در ميان مردم محبوبيت پيدا كرد به طوری كه نوشته‏اند در
تشييع جنازه او هشتصد هزار نفر شركت داشتند . اتفاقا ابوحنيفه هم در
زندان خلفا مرد . اين را بدانيد ما از اين جهت كه شيعه هستيم نبايد اين‏
را اغماض بكنيم . خيال نكنيم اينها ملعبه دست خلفا بودند و هر چه خلفا
می‏گفتند عمل می‏كردند . اينجورها نيست . در راه خودشان تصلب داشتند . از
همين ابوحنيفه در زندان می‏خواستند كه فتوا بدهد خلافت بنی العباس خلافت‏
شرعی است و او نمی‏داد ، می‏گفت مردم قبل از اينها با بنی الحسن بيعت‏
كرده‏اند و چون بيعت آنها بيعت صحيح بوده است لذا بيعت با بنی العباس‏
غلط است . شلاقها در زندان خورد و حاضر نشد فتوا بدهد . مالك بن انس هم‏
همينطور . او هم به زندان رفت و شلاقها خورد و دست از فتوای خودش [
عليه ] خلفا برنداشت . اينها جزء مفاخر اسلام است و بدانيد اسلام افرادی‏
را كه تربيت كرد اينجور تربيت نكرد كه ملعبه دست خلفای وقت باشند .
فقه احمد بن حنبل بسيار جامد است . او اساسا برای عقل حقی قائل نيست‏
. در مقابل ، مكتب ابوحنيفه مكتبی است كه برای عقل به حد افراط حجيت‏
قائل است يعنی به حدی كه خود عقل هم واقعا آن حد را برای خودش قائل‏
نيست و عمده اينست كه به حديث خيلی كم اعتماد دارد . قياسهای ابوحنيفه‏
به اصطلاح يك نوع آزادی اظهار نظر در مسائل دينی می‏داد از قبيل همين دخل‏
و تصرفهای بيجا كه ديشب عرض كردم . و يك قصه‏ای برای او

نقل می‏كنند . احمد امين مصری در كتاب " ضحی الاسلام " نقل كرده است كه‏
: روزی ابوحنيفه به دكان سلمانی رفته بود كه محاسنش را اصلاح كند . موقعی‏
بود كه محاسنش جوگندمی شده بود يعنی موی سياه و سفيد داشت . خوب ، همه‏
افراد ، خصوصا اگر زن جوانی هم داشته باشند ، دلشان نمی‏خواهد كه موی سفيد
در صورتشان باشد . به سلمانی گفت موهای سفيدم را بچين به اين فكر كه اگر
موی سفيد را از ريشه بچينند اساسا ديگر در نمی‏آيد سلمانی گفت اگر بكنی‏
بيشتر در می‏آيد . گفت پس موهای سياه را بكن . اين همان قياس است .
مكتب ابوحنيفه يك مكتب قياسی بود و اين قياس اجازه می‏داد كه يك نوع‏
دخل و تصرف‏های بيجا در دين بشود كه اگر اين دخل و تصرفها ادامه پيدا
می‏كرد ضربه بزرگی برای دين بود .
آنهائی كه مخالفت با قياس كردند تنها ائمه ما نبودند ، مالك هم‏
مخالف بود ، شافعی هم با افراط ابوحنيفه مخالف بود ، احمد بن حنبل كه‏
اصلا با عقل مخالف بود و می‏گفت عقل حق اظهار نظر در مسائل دينی را ندارد
. حالا اگر كسی اين مكاتب بزرگ فقهی اهل تسنن را بشناسد كه راه و روش‏
ابوحنيفه چه بوده ، راه و روش سايرين چه بوده ، و آن وقت رجوع بكند به‏
آنچه ائمه گفته‏اند كه آيا ائمه ما راه ابوحنيفه را تثبيت می‏كردند يا راه‏
سايرين را يا هيچكدام را و اگر هيچكدام پس چه راهی را تأييد می‏كردند ،
می‏بيند آنها راه ديگری باز كرده‏اند كه راستی از مفاخر عالم اسلام است .
يكی از ادله اينكه امامت بايد باشد همينجاست . ائمه ما

شديدا با قياس كردن مبارزه كرده‏اند ، گفته‏اند : « الشريعه اذا قيست‏
محقت » شريعت اگر قياس بشود محو می‏شود . مثل احمدبن حنبل نگفتند اساسا
عقل حق اظهار نظر ندارد ، بلكه گفتند عقل حق اظهار نظر دارد ولی قياس‏
روش عقلی نيست . و نه مثل شافعی راه بينابين را در پيش گرفتند و نه‏
مثل مالك اصلا در قياس را بكلی بستند . ولی در عين حال برای عقل اصالت‏
قائل شده‏اند . شما رجوع بكنيد به فقه اهل تسنن . علمای حنفی می‏گويند
كتاب ، سنت ، اجماع و قياس حجت است . علمای حنبلی می‏گويند كتاب ،
سنت و اجماع حجت است . ولی وقتی وارد فقه شيعه می‏شويد می‏بينيد آن‏
حرفها وجود ندارد ، می‏گويند كتاب ، سنت ، اجماع و عقل . اين عقل كه در
اينجا آمده است ، همان راه وسط ميان جهل و جمود است كه ما اگر اين عقل‏
را دخالت می‏دهيم در استنباط احكام ، بدانيم حجت خدا است . امام فرمود
خدا دو تا حجت ، دوتا پيغمبر دارد : پيغمبر ظاهر و پيغمبر باطن . عقل ،
پيغمبر باطن است . در عين حال گفته‏اند قياس يك ذره حجت نيست . اين (
عقل حجت است و قياس حجت نيست ) همان راهی بود كه برای ما باز كردند
ميان جمودی كه در رأسش احمدبن حنبل قرار گرفته است و جهلی كه معنايش‏
قياس ابوحنيفه است . اين همان اجتهاد به معنای واقعی خودش می‏باشد .
متأسفانه بعدها در ميان شيعه جريانهائی پيدا شد كه عمده آن ، اخباريگری‏
است كه بعدا عرض خواهم كرد . ولی راهی كه در شيعه هست راه عقل است .
عقل حجت است و حجت خدا است . اما عقل قانون دارد ، به نام عقل نمی‏شود
هر اظهار نظری را

حجت دانست . مثلا از جمله احكام و قانون عقل اينست كه عقل می‏گويد دنبال‏
يقين برو . قرآن هم همين را گفته است : « لا تقف ما ليس لك به علم »(
1 ) تا يقين پيدا نكرده‏ای دنبال چيزی نرو . قرآن می‏گويد : « ان تطع اكثر
من فی الارض يضلوك عن سبيل الله »اگر دنبال اكثر اين مردم بروی گمراهت‏
می‏كنند برای اينكه از قانون عقل پيروی نمی‏كنند « ان يتبعون الا الظن و ان‏
هم الا يخرصون »( 2 ) پيروی نمی‏كنند مگر گمانها را . خدا برای انسان عقل‏
را اينطور قرار داده است كه تا در موضوعی يقين پيدا نكرده است ، عقل‏
می‏گويد دنبال آن نرو . قرآن برای راهبری عقل اعجاز كرده است . ما بعد از
مثلا ده قرن می‏بينيم " دكارت " قوانينی برای راهبری عقل آورده است .
وقتی آن قوانين را كه اينهمه در دنيا سروصدا راه انداخته است ، بررسی‏
می‏كنيم ، می‏بينيم چيزی زيادتر از اينكه قرآن آورده نگفته است . از جمله‏
حرفهای دكارت اينست كه من اگر بخواهم از عقل خودم استفاده بكنم ، اولين‏
قانونش اينست كه تا موضوعی برای من روشن نباشد از آن پيروی نمی‏كنم ، و
نيز می‏گويد من بنا گذاشته‏ام براينكه در شتابزدگی قضاوت نكنم . می‏گويد :
عقل اول بايد ببيند مدارك موجود برای قضاوت كافی هست يا نه ؟ مثلا
اينكه " داروين " گفت آدم از نسل ميمون است البته قرائنی هم دارد اما
مردم شتابزده يك غوغائی راه انداختند كه جد آدم كشف شد . او گفته بود
كه حلقه
پاورقی :
1 - سوره اسراء ، آيه . 36
2 - سوره انعام ، آيه . 116

مفقوده‏ای در دنيا هست . حتی بعضی از ماديين گفتند كه آن حلقه مفقوده هم‏
پيدا شده و ديگر تمام حلقات به يكديگر متصلند . اين ، شتابزدگی است .
راه وسط اينست كه انسان عقل را پيشوا قرار بدهد يعنی در كار عقل‏
شتابزدگی نكند ، در كار عقل تا قضيه روشن نشده است اظهار نظر نكند ، در
كار عقل تمايلات نفسانی خودش را حساب نكند . طبيعت دزد است يعنی گاهی‏
عقل انسان می‏خواهد قضاوت بكند ، طبيعتش ميل دارد به يك طرف قضاوت‏
بكند . طبيعت ، عقل را اغفال می‏كند . می‏گويد ( دكارت ) : بايد حساب‏
نفس را در قضاوتها داشت ، حساب تمايلات نفس را بايد كرد . ( موضوع‏
علامه حلی و نجس شدن چاه ) .
يكی ديگر از چيزهائی كه عقل انسان را دچار اشتباه و گمراهی می‏كند ،
روش و راه نياكان است . اين موضوع را فراموش نكنيد كه خيلی مهم است .
" فرانسيس بيكن " گفته است يكی از چيزهائی كه عقل انسان را فريب‏
می‏دهد راهی است كه گذشتگان آن راه را رفته‏اند . او تعبير به " بت "
می‏كند می‏گويد : اينها برای بشر بت است و عقل انسان را فريب می‏دهد كه‏
انسان اگر ديد پدر و مادرش كاری را می‏كردند او هم همان راه را می‏رود .
راه گذشتگان به انسان اجازه نمی‏دهد كه آزاد فكر بكند ، جلوی آزادی فكر را
می‏گيرد . قرآن روی اين موضوع عجيب تكيه كرده است . اولين كتابی كه اين‏
حرفها را زده است قرآن است . من يكوقت تمام قرآن را جستجو كردم ديدم‏
هر پيغمبری كه آمده است وقتی با ملتش مواجه شده است ، ملتش به او
گفته‏اند كه تو می‏خواهی ما را بر خلاف سيره پدرانمان دعوت بكنی ، پدران‏
ما

اينطور بودند و ما هم اينطور خواهيم بود . پيغمبران می‏گفتند شما نبايد به‏
راه آنها برويد « او لو كان آباءهم لا يعقلون شيئا و لا يهتدون »( 1 ) شما
ببينيد عقل چه حكم می‏كند .
يكی ديگر از چيزهائی كه سبب لغزش عقل می‏شود اكابر معاصرين است يعنی‏
بزرگان عصر ، كه انسان تحت تأثير آنان قرار می‏گيرد . قرآن كريم می‏فرمايد
: وقتی عده‏ای را به جهنم می‏برند می‏گويند : « انا اطعنا سادتنا و كبراءنا
فاضلونا السبيلا »( 2 ) بزرگان ما ، ما را گمراه كردند . اكابر يعنی چه ؟
! خدا برای تو عقل قرار داده است و برايت پيغمبر فرستاده است .
غرضم اين جهت است كه راه اعتدال را از اينجا می‏شود بدست آورد . ائمه‏
ما اين راه را تأسيس كرده‏اند . اگر ما نتوانسته‏ايم درست پيروی بكنيم ،
از ناقابلی ما است . يا به سوی جهالت رفته‏ايم يا به سوی جمود . ولی‏
آنها اين راه را باز كردند .
خدايا ما را به حقايق قرآن بيشتر آشنا بگردان .
پاورقی :
1 - سوره بقره ، آيه . 170
2 - سوره احزاب ، آيه . 67

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: